Μπορούν να μας διδάξουν οι αρχαίοι φιλόσοφοι

Γράφει η Θωμαή Βισόκαλη - Μηνοπούλου / Φιλόλογος

‘Να περνάς τον χρόνο σου διαβάζοντας κείμενα σοφών ανδρών, ώστε να βρεις εύκολα αυτά για τα οποία οι άλλοι κόπιασαν’.

Σωκράτης

Σύμφωνα με τον Αρχαίο φιλόσοφο με την ανάγνωση ενός συγγράμματος μορφώνεται κανείς με νοήματα που του παρέχονται έτοιμα από τη σκέψη του συγγραφέα ή όσων έχει συμπεριλάβει σε αυτό. Τα βιβλία, δηλαδή, κρύβουν συσσωρευμένη γνώση και σοφία και μας βγάζουν από τον κόπο της ανάλυσης θεμάτων που ήδη έχουν διερευνηθεί.

Η ανάγνωση είναι η σπουδαιότερη λειτουργία του ανθρώπου μετά την αναπνοή κι αυτή ουσιαστικά που τον ξεχωρίζει -τον έκανε να ξεχωρίσει- από το ζωικό βασίλειο. Μέσα από την ανάγνωση διδάσκεται πολύπλευρα ο άνθρωπος, αποδρά, προβληματίζεται, αμφισβητεί, συνθέτει άποψη, διευρύνει τους ορίζοντές του, ωριμάζει πραγματικά και πλουτίζει νοητικά.

Το διάβασμα ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο σε όποια εποχή επιθυμούμε. Μεταφερόμαστε ακόμα και πέρα από αυτόν, σε τόπους μυθικούς, εξωπραγματικούς που μπορούν να αφορούν το πιο μακρινό παρελθόν, το πιο απόμακρο μέλλον, το κόσμο των ονείρων. Με το διάβασμα γενικά οξύνουμε και σχηματοποιούμε τη σκέψη μας, βελτιώνουμε το λεξιλόγιό μας, εστιάζουμε την προσοχή μας, χτίζουμε αυτοεκτίμηση, ακονίζουμε τη μνήμη μας, αποκτούμε γνώσεις, αναπτύσσουμε την κριτική μας ικανότητα, διευρύνουμε τη δημιουργικότητά μας, περιορίζουμε την ανία και τη μοναξιά μας.

Δυστυχώς, όμως, στη σύγχρονη εποχή οι άνθρωποι απέχουν από το διάβασμα και τα βιβλία παραγκωνίζονται από τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα. Πράγματι, υπολογίστηκε πρόσφατα πως το 45% των Ελλήνων δε διαβάζει απολύτως τίποτα και από αυτούς, μόνο το 10% διαβάζει λογοτεχνία! Το κύριο αίτιο αυτού του φαινομένου είναι η επικράτηση της εικόνας. Οι εικόνες υπήρξαν για αιώνες, το αντίστοιχο της ανάγνωσης. Είχαν τόση δύναμη, γιατί ο περισσότερος κόσμος ήταν αναλφάβητος. Σήμερα, όμως, ανακτούν την επιρροή τους με τα καινούργια μέσα επικοινωνίας. Γίνονται όλο και πιο επιβλητικές και εντυπωσιακές και η ευκολία τους είναι δύσκολο να συγκριθεί με την απαιτητική επαφή με το βιβλίο, όπου ο αναγνώστης καλείται να επεξεργαστεί το προσλαμβανόμενο υλικό και να ενεργοποιήσει τη σκέψη και τη φαντασία του.

Το πρόβλημα, όμως, δεν έγκειται στην εικόνα καθεαυτή, αλλά στη λανθασμένη χρήση της. Διότι, σήμερα κάνουμε κακή και υπερβολική χρήση της τεχνολογίας και γινόμαστε δούλοι της εικόνας. Αυτό συνέβη σε μεγάλο βαθμό με την τηλεόραση και απογειώθηκε τώρα πια με το διαδίκτυο, που απορροφά σε πάρα πολλούς ανθρώπους πλέον όλο το διαθέσιμο χρόνο τους για ποιοτική ενασχόληση. Ακόμη, η αίσθηση της κοινωνικότητας που ενέχει η επαφή με το διαδίκτυο, χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προσφέρει έναν εύκολο και διασκεδαστικό τρόπο «αξιοποίησης» του ελεύθερου χρόνου, ο οποίος θεωρείται σαφώς προτιμότερος για τους νέους από ό,τι η ανάγνωση ενός βιβλίου. Παράλληλα, το γεγονός ότι μέσω του διαδικτύου είναι εφικτή η αναζήτηση οποιασδήποτε πληροφορίας, δημιουργεί στους ανθρώπους την ψευδαίσθηση της εύκολης απόκτησης γνώσεων, χωρίς να γίνεται αντιληπτό πως η αποσπασματική αυτή επαφή με έτοιμες πληροφορίες δεν μπορεί να υποκαταστήσει την παιδευτική αξία της μελέτης ενός βιβλίου.

Οι συνέπειες αυτής της πραγματικότητας ενδέχεται να καταστούν ιδιαίτερα σοβαρές για τους ανθρώπους και κυρίως τους νέους. Ο σύγχρονος άνθρωπος, παρόλα τα γνωστικά εφόδιά του, καθίσταται μέσω των εικόνων που τον κατακλύζουν, οκνηρός κι αποφεύγει τη διαδικασία της εκτός των υποχρεώσεων του ανάγνωσης, πόσο μάλλον της δημιουργικής που απαιτεί ενδελεχή ενασχόληση. Η κατάχρηση ειδικά του διαδικτύου απομακρύνει τους νέους από το διάβασμα, με αποτέλεσμα να μειώνεται η κριτική τους ικανότητα, να γίνονται έρμαια του καταναλωτισμού, να εξετάζουν επιδερμικά τα φαινόμενα και να βρίσκει γόνιμο έδαφος η αδίστακτη προπαγάνδα.

Το αληθινά ‘ωραίο και υψηλό’, το ‘φιλάνθρωπο’ και ‘γενναιόδωρο’ των αρχαίων, χάνονται αν διακοπεί η σχέση τους με τη μαγεία του γραπτού λόγου, κυρίως αν αποκοπούν από την άρτια δομημένη παγκόσμια κλασσική γραμματεία που κρίθηκε στο παρελθόν από χιλιάδες φωτισμένα μυαλά κι έδωσε ώθηση στον πολιτισμό και στην πρόοδο της ανθρωπότητας.

Είναι, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να ξαναβρούν οι σύγχρονοι άνθρωποι, ως αυτόνομες μονάδες, την προσωπική, εσωτερική τους σχέση με το δημιουργικό διάβασμα . Αυτό θα γίνει κατ’ αρχήν, αν συνειδητοποιήσουν πως τόσο η ικανότητά τους να σκέφτονται και να διερευνούν με πληρότητα τα ζητήματα της πραγματικότητας όσο και οι λεκτικές τους δεξιότητες, αλλά και η δημιουργικότητά τους, μπορούν να ωφεληθούν σε πολύ μεγάλο βαθμό από την επαφή τους με τα βιβλία.

Επίσης, οφείλει να γίνει μια συστηματική προσπάθεια με τη συνδρομή των εκπαιδευτικών, της οικογένειας και της πολιτείας, ώστε οι νέες γενιές να συνειδητοποιήσουν εγκαίρως τα οφέλη της ανάγνωσης. Είναι σημαντικό, να ληφθεί μέριμνα ώστε η εκπαιδευτική διαδικασία να αποδεσμευτεί από την αυστηρή και ανούσια αποστήθιση και να στραφεί σε μια πιο δημιουργική και πιο γόνιμη επαφή με τη γνώση. Τα λεγόμενα εξωσχολικά βιβλία μπορούν, αν αξιοποιηθούν σωστά, να αποτελέσουν μια χρήσιμη βάση για την ανάπτυξη της επιδιωκόμενης ορθής σχέσης των νέων με την ανάγνωση. Όπως τόνισε και ο σημαντικός ιστορικός Σ. Καργάκος ‘ Κανένα παιδί δε γεννιέται έχοντας αγκαλιά ένα βιβλίο. Χρέος της οικογένειας είναι να βάζει στην αγκαλιά του παιδιού το βιβλίο.’. Τέλος, η πολιτεία οφείλει να λάβει τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να καθιστά βιώσιμη την εκδοτική παραγωγή στη χώρα μας και θα πρέπει να στηρίζει τη λειτουργία βιβλιοθηκών σε κάθε πόλη και σε κάθε δήμο της χώρας, ώστε οι πολίτες να μπορούν εύκολα και ανέξοδα να δανείζονται βιβλία.

Κλείνοντας, καταλήγει εύλογα κανείς στο συμπέρασμα πως όσοι επιθυμούν να βρίσκονται σε πνευματική εγρήγορση καλούνται να διατηρήσουν ζωντανή τη σχέση τους με το βιβλίο και την ανάγνωση. Μια σχέση που πάνω από όλα είναι σημαντικό νας στηρίζεται στην αγάπη. Χωρίς αγάπη για το διάβασμα στερούμαστε την ευλογία της δια βίου μάθησης, τη γνωριμία με το έργο νέων συγγραφέων που μεταφέρουν τον παλμό και τα όνειρα της εποχής μας. Χωρίς αγάπη για το ποιοτικό διάβασμα γινόμαστε άβουλα όντα, έρμαια του συρμού, της όποιας πολιτικής προπαγάνδας, θρησκευτικής, ιμπεριαλιστικής, εμπορικής, μικραίνουν οι ορίζοντές μας και μηδενίζονται οι πιθανότητες να δημιουργήσουμε έναν καλύτερο κόσμο. Χωρίς αγάπη για το ποιοτικό διάβασμα σβήνει η ιστορία μας, μικραίνει η μνήμη μας, χάνεται ο πολιτισμός μας, κόβονται οι ρίζες μας και μαραζώνει το δέντρο της πραγματικής προόδου, εκείνο που κάνει καλύτερο τον άνθρωπο.