Κρυσταλία Πατούλη: Ποιος θα υποστηρίξει -και- ψυχολογικά τους πλημμυροπαθείς;

Από στατιστικά στοιχεία η Πολιτεία γνωρίζει πως οι θάνατοι από πλημμύρες αποτελούν τη δεύτερη αιτία θανάτου από μαζικές καταστροφές στη χώρα μας, όπως και ότι οι επιζώντες από φυσικές καταστροφές έρχονται αντιμέτωποι με το μετατραυματικό στρες. Η ανάγκη, δηλαδή, ψυχικής υποστήριξης των πληγέντων -πόσο μάλλον εκείνων που χάνουν και δικούς τους ανθρώπους- είναι εξίσου σημαντική με την οικονομική υποστήριξη -μέσω των αποζημιώσεων- αλλά και την παροχή ειδών πρώτης ανάγκης, για να μην αναφερθούμε και στην πρόληψη.

Πατέρας που έχασε το γιο του στη Μάνδρα Αττικής από τις πλημμύρες, είπε χαρακτηριστικά πως “Μόνο μία ψυχολόγο είδαμε, από την ΕΜΑΚ” και αυτήν άπαξ.

Εν τω μεταξύ, το τηλέφωνο της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Δήμου Μάνδρας δεν απαντά, εφόσον όλοι οι υπάλληλοι βρίσκονται έξω για τις υπέρογκες ανάγκες των προβλημάτων που έχουν προκύψει. Όσο για την ψυχική υποστήριξη, η κυρία Θεοδώρα Λιούλη από το Γραφείο Δημάρχου, ανέφερε ότι μέχρι στιγμής:

“Δεν έχουμε φτάσει σ’ αυτό το σημείο, διότι ακόμη βγάζουμε ανθρώπους από τη λάσπη! Υπάρχουν ψυχολόγοι που μάς έχουν προταθεί, αλλά αυτή τη στιγμή, ο κόσμος βγάζει ακόμα λάσπες… Δηλαδή, βρίσκεται η αδρεναλίνη στο 100%. Δεν έχει συνειδητοποιήσει ακόμα ο κόσμος τι έχει γίνει…”.

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, πως -εκτός των άλλων- οι δομές ψυχικής υγείας στη χώρα, έχουν συρρικνωθεί πλέον σε επικίνδυνο βαθμό,  όπως κατέδειξε και η πρόσφατη έρευνα.

Ο γιατρός Γεώργιος Βήχας, έγραψε στη σελίδα του στο φ/β: “[…]

Κατά τη παραμονή μας στη περιοχή της Μάνδρας μιλήσαμε με κατοίκους οι οποίοι μία βδομάδα μετά τη καταστροφή παλεύουν μέσα στις λάσπες προσπαθώντας να επαναφέρουν μια στοιχειώδη κανονικότητα στη ζωή τους. Ο τρόμος από τη τραγωδία που έζησαν είναι έκδηλος σε κάθε λέξη τους, σε κάθε βλέμμα τους. Μέσα σε αυτή την απερίγραπτη καταστροφή και την οδύνη, βλέπουμε δύο ανθρώπους, να καθαρίζουν ότι έχει απομείνει από το κατεστραμμένο μαγαζί τους, το φωτογραφείο της περιοχής, με πρόσωπα ήρεμα και χαμογελαστά. Η μόνη στιγμή που η γυναίκα δακρύζει είναι όταν αναφέρεται στη δυστυχία των συμπολιτών της που έχασαν τους ανθρώπους τους λέγοντας, «πως μπορώ να στεναχωριέμαι για τις υλικές ζημιές όσο μεγάλες και αν είναι όταν δίπλα μου έχουν χαθεί ανθρώπινες ζωές; Και δεν είναι μόνο οι καταγεγραμμένοι νεκροί και αγνοούμενοι, είναι και οι ξένοι που δούλευαν στα χωράφια τριγύρω και δεν θα τους αναζητήσει κανείς. Για όλους αυτούς κλαίω και όχι για το μαγαζί μας που καταστράφηκε.» […]”

Για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε -στο ελάχιστο- τι αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που βγήκαν από τα συντρίμμια των τελευταίων πλημμυρών στη χώρα μας, δεν έχουμε παρά να ενημερωθούμε για το τι σημαίνει «επιζών της βίας» από φυσικές –και όχι μόνο- καταστροφές, τι σημαίνει «ψυχικό τραύμα» και μετατραυματικό στρες, και κυρίως τι επιπτώσεις επιφέρει στις ζωές των ανθρώπων, εφόσον δεν αντιμετωπιστεί με την απαραίτητη υποστήριξη ειδικών ψυχικής υγείας και κοινωνικών λειτουργών:

«Επιζώντες της βίας» ονομάζονται όλοι οι άνθρωποι που υπέστησαν ψυχικό τραύμα από φυσικές καταστροφές και όχι μόνο. Αναμετρήθηκαν με τη βία και βγήκαν ζωντανοί, γι’ αυτό και ο όρος «επιζώντες» έχει καθιερωθεί από χρόνια παγκοσμίως. Οι ειδικοί επιστήμονες ανακάλυψαν -ύστερα από μακρόχρονη έρευνα δεκαετιών- αυτή την τόσο ανομοιογενή «ομάδα» που μετά από μία τραυματική εμπειρία απειλείται σοβαρά από το σύνδρομο μετατραυματικού στρες:

Άτομα που επέζησαν από ένα ναυάγιο ή από άλλη φυσική καταστροφή, βετεράνοι πολεμιστές, πολιτικοί κρατούμενοι, αιχμάλωτοι πολέμου, όμηροι, μετανάστες πολέμου, Θύματα σεξουαλικής ή άλλου είδους κακοποίησης ­ ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας, θύματα οικογενειακής βίας, και τέλος άτομα που απειλήθηκε βίαια η ζωή τους με οποιονδήποτε τρόπο, συνθέτουν αυτήν την «ομάδα» με ακρίβεια.

Οι πιθανές αντιδράσεις από μία καταστροφική εμπειρία:

Βάσει στοιχείων της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος, οι πιθανές αντιδράσεις μετά από μια καταστροφική εμπειρία είναι συνήθως οι εξής:

– ο φόβος απώλειας της ζωής

– η ανημπόρια

– η αδυναμία φυγής

– η αίσθηση αβοήθητου

Ανάλογες εμπειρίες είναι ικανές να προκαλέσουν στη συνέχεια, άμεσες ή μακροπρόθεσμες μετατραυματικές αντιδράσεις έως και διαταραχές, όπως συμπτώματα υπερδιέγερσης (υπέρταση, ταχυκαρδία, επιτάχυνση αναπνοής, δυσκολία στον ύπνο), αποφευκτική συμπεριφορά, αποσύνδεση (όταν ένα άτομο, την ώρα του κινδύνου, δεν είναι σε θέση να αμυνθεί ή να φύγει).

Όταν κάποια πίεση ξεπεράσει τα όρια του σώματός μας, επέρχεται σωματικός τραυματισμός: το δέρμα μας ανοίγει, οι μύες και οι τένοντες παθαίνουν θλάση, τα κόκαλα σπάνε. Τι συμβαίνει όμως με την ψυχή μας όταν έρθουμε αντιμέτωποι με μία εξαιρετικά στρεσογόνο ή σοκαριστική εμπειρία, π.χ. από μια φυσική καταστροφή, έως ένα βίαιο ψυχικό ή σωματικό επεισόδιο;

Ο κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται με τη δημιουργία και τις συνέπειες των ψυχικών τραυματισμών είναι η Ψυχοτραυματολογία. Η γένεσή της -δεν είναι τυχαίο πως- συμπίπτει με τους παγκόσμιους πολέμους, το ολοκαύτωμα, τον πόλεμο του Βιετνάμ καθώς και τις τεχνικές και φυσικές καταστροφές του προηγούμενου αιώνα. Τα τραυματικά βιώματα επηρεάζουν άμεσα το σώμα και τον νου, με αντίκτυπο στο άτομο, την οικογένεια και την κοινωνία.

Η «επίθεση» του τρόμου:

Το ψυχικό τραύμα πλήττει τον ανίσχυρο. Τη στιγμή του τραύματος μια τρομακτική δύναμη κάνει το θύμα ανίσχυρο. Όταν η δύναμη αυτή έρχεται από τη φύση, μιλάμε για φυσικές καταστροφές. Όταν επιβάλλεται από άνθρωπο, μιλάμε για φρικαλεότητες.

Ο ψυχίατρος Κάρντινερ περιγράφει: «Οταν ένα άτομο κατακλύζεται από τρόμο και αδυναμία, κατακερματίζεται ολόκληρο το οικοδόμημα της συγκροτημένης και συντονισμένης δραστηριότητας».

Ενδεικτικά, τα συμπτώματα του μετατραυματικό στρες περιγράφονται ως εξής:

Η υπερδιέγερση: Ύστερα από ένα τραυματικό γεγονός, το ανθρώπινο σύστημα αυτοάμυνας φαίνεται να βρίσκεται σε συνεχή συναγερμό, σαν να πρόκειται ο κίνδυνος να επανέλθει οποιαδήποτε στιγμή. Δύο ψυχολόγοι παρατήρησαν ότι: «Στρατιώτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που υπέστησαν ψυχικό τραύμα δείχνουν να πάσχουν από χρόνια διέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος».

Η παρεμβολή: Αφού περάσει ο κίνδυνος, για πολύ καιρό το τραυματισμένο άτομο ξαναζεί το γεγονός σαν να συμβαίνει συνεχώς στο παρόν. Είναι σαν ο χρόνος να έχει σταματήσει στη στιγμή του τραύματος. Συχνά οι ενήλικες, καθώς και τα παιδιά, νιώθουν την ανάγκη να αναπαραστήσουν τη στιγμή του τρόμου, με την ψευδαίσθηση ότι θα μεταβάλλουν την κατάληξη της τραυματικής εμπειρίας. Σε αυτήν τους την προσπάθεια μπορεί να εκθέσουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο μεγαλύτερης βλάβης.

Η συρρίκνωση: Όταν ένα άτομο είναι τελείως ανίσχυρο, όταν θεωρεί ότι οποιαδήποτε μορφή αντίστασης είναι άσκοπη, τότε είναι πιθανό να καταθέσει τα όπλα. Το σύστημα αυτοάμυνας διακόπτεται τελείως. Το ανίσχυρο άτομο ξεφεύγει από αυτή την κατάσταση όχι ενεργώντας μέσα στην πραγματικότητα, αλλά τροποποιώντας την συνειδησιακή κατάστασή του.

Η αντιφατικότητα και τα αποτελέσματά της:

Οι δύο αντικρουόμενες αντιδράσεις της παρεμβολής και της συρρίκνωσης επιβάλλουν έναν ρυθμό με μεταπτώσεις. Και τα δύο συμπτώματα δεν επιτρέπουν την αφομοίωση του τραυματικού γεγονότος. Το άτομο είναι αιχμάλωτο ανάμεσα στα άκρα της αμνησίας και της αναβίωσης του τραύματος, ανάμεσα σε κατακλυσμό από έντονα, ανυπόφορα συναισθήματα και σε καταστάσεις κενού. Με την πάροδο του χρόνου αυτή η αντιφατικότητα αυξάνει.

Μια έρευνα Ολλανδών με άτομα που υπήρξαν όμηροι επιβεβαιώνει τις μακροχρόνιες επιπτώσεις ενός μόνο τραυματικού γεγονότος. Ένας βετεράνος πολεμιστής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε ξαφνικά ίδιους εφιάλτες και συμπτώματα παρεμβολής ύστερα από 30 χρόνια!

Η ψυχική αποσύνδεση:

Το τραυματικό γεγονός κλονίζει βασικές ανθρώπινες σχέσεις. Κλονίζει τους δεσμούς της οικογένειας, της φιλίας, της αγάπης και της κοινότητας, θρυμματίζει τη δομή της προσωπικότητας, την πίστη του θύματος προς τον Θεό και τη φύση, το ρίχνει σε υπαρξιακή κρίση. Όταν χάνεται η εμπιστοσύνη, το τραυματισμένο άτομο νιώθει ότι ανήκει περισσότερο στους νεκρούς παρά στους ζωντανούς.

Η κλονισμένη προσωπικότητα:

Το τραυματικό γεγονός παραβιάζει τη σωματική ακεραιότητα του ατόμου. Το σώμα κατακτάται, τραυματίζεται, βεβηλώνεται, ή χάνει εντελώς τον έλεγχο. Η πεποίθηση του θύματος ότι μπορεί να διατηρεί την ατομικότητά του σε σχέση με το περιβάλλον κλονίζεται ανεπανόρθωτα.

Ευπάθεια και ανθεκτικότητα:

Κανένα άτομο δεν παραμένει αλώβητο όταν εκτεθεί σε σοβαρό ψυχικό τραύμα. Όταν βιώνεται μια τραυματική εμπειρία ο οργανισμός βρίσκεται σε σοκ, οπότε τα δύο ημισφαίρια δεν συνεργάζονται επαρκώς, με αποτέλεσμα να μπλοκάρεται η επικοινωνία τους και κατ’ επέκταση να κλειδώνεται η εμπειρία ασυνείδητα στο νευρικό μας σύστημα.

Είναι ένας βιολογικός μηχανισμός επιβίωσης (τέσσερις μηχανισμοί άμυνας υπάρχουν για την αντιμετώπιση μιας τραυματικής εμπειρίας: φεύγω, επιτίθεμαι, παγώνω, παραδίδομαι).

Έτσι, ένα τραυματικό βίωμα δεν αφομοιώνεται αν δεν συνεργαστούν τα δύο ημισφαίρια για να το επανεξεργαστούν. «Η εκπαίδευση είναι εξαιρετικό πράγμα. Αλλά ό,τι αξίζει να μάθουμε, δυστυχώς δεν μπορεί να διδαχθεί» είχε πει ο Όσκαρ Ουάιλντ. Δηλαδή, μόνο με τη λογική, κανείς δεν μπορεί να μας «διδάξει», πώς θα θεραπευτούμε από ένα ψυχικό τραύμα.

Τι είναι το ψυχικό τραύμα:

Είναι το αποτέλεσμα μιας εμπειρίας που:

-είναι ρεαλιστική και πραγματική απειλή της ζωής (ένας σεισμός, μια πλημμύρα, μια φωτιά, μια εγκληματική επίθεση, ένας πόλεμος κ.λπ.),

-συνοδεύεται από την αίσθηση πλήρους αδυναμίας, ανικανότητας, έντονων συναισθημάτων και κατακλυσμιαίου άγχους,

-οδηγεί τις περισσότερες φορές στην εκδήλωση/ανάπτυξη της μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής (PTSD),

-είναι ανεξάρτητη από την ενεργό συμμετοχή μας σε ξαφνικά απρόβλεπτα γεγονότα όπως είναι π.χ. οι φυσικές καταστροφές,

-είναι ανεξάρτητη του ρεαλιστικού μεγέθους του γεγονότος.

Ενδεικτικά, ένα ψυχικό τραύμα μπορεί να προκληθεί από:

–  θάνατο αγαπημένου προσώπου

–  κακοποίηση προς τους ίδιους ή προς άλλους – με συναισθήματα φόβου π.χ. εκφοβισμός (bullying), ανημπόριας ή και φρίκης.

–  Σεξουαλική βία ή άλλου είδους ψυχική ή σωματική βία και κακοποίηση – ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας

–  Οικογενειακή ψυχική ή σωματική βία, εγκατάλειψη, απουσία φροντίδας, στέρησης, κλπ.

–  Εγκληματική βία οποιασδήποτε μορφής και επιπέδου βιαιότητας σωματικής ή ψυχικής

–  Πόλεμο, ομηρία, αιχμαλωσία, βίαιη μετανάστευση, βασανιστήρια

–  Παντός είδους φυσικές καταστροφές (πχ. φωτιά, σεισμός, πλημμύρες).

Όλοι οι άνθρωποι που έχουν βιώσει ανάλογες εμπειρίες είναι «επιζώντες» της βίας, οι οποίοι κουβαλούν μέσα τους συνήθως ψυχικά τραύματα (αδιαχείριστα) που τους καθιστούν συχνά ασθενείς της περίφημης Μετατραυματικής Αγχώδους Διαταραχής.

Τα συμπτώματα της Μετατραυματικής Αγχώδους Διαταραχής (PTSD – Post Traumatic Stress Disorder), είναι  η πιο συνηθισμένη διαγνωστική κατηγορία που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε συμπτώματα που προκαλούνται από τραυματικές εμπειρίες. Τα τραυματικά συμπτώματα ενδεχομένως είναι προσαρμοστικά και αρχικά έχουν εξελιχθεί για να μας βοηθούν να αναγνωρίζουμε και να αποφεύγουμε επικίνδυνες καταστάσεις.

Άλλα συμπτώματα που μπορεί να προκύψουν:

Η κατάθλιψη, το άγχος και ο ψυχικός διχασμός ή διάσχιση μπορεί να προκύψουν μερικές φορές έπειτα από τραυματικές εμπειρίες, ή ακόμη και σωματόμορφες διαταραχές.

-Διαφορές μπορεί να διαπιστωθούν από τον τρόπο με τον οποίο κάθε άτομο αντιμετωπίζει ή εξωτερικεύει το άγχος του, και επηρεάζουν τόσο την ένταση όσο και τον τύπο των συμπτωμάτων που βιώνονται.

Ο ψυχικός διχασμός ή διάσχιση:

Ώς έναν βαθμό, σχεδόν όλοι αποσυνδέονται από ένα τραυματικό γεγονός όπως «περιγράφει» ο ζωγραφικός πίνακας «Η Διόπτρα» του Rene Magritte (1963): Τα δύο ημισφαίρια αποσυνδέονται (Ο ουρανός είναι που «κόβεται» στη μέση; Έξω από το παράθυρο φαίνεται σκοτάδι; Ή μέσα στο δωμάτιο είναι σκοτάδι; Στα τζάμια είναι ο ουρανός;).

Αυτό που έχει σημασία, είναι ότι η πραγματικότητα έχει πια αλλοιωθεί. Μετά από ένα ψυχικό τραύμα δεν μπορούμε να δούμε όλη την «εικόνα», την πραγματική εικόνα. Δεν αντιλαμβανόμαστε, ούτε βιώνουμε, την πραγματικότητα στο σύνολο αλλά σε κομμάτια.

Ο ψυχικός διχασμός είναι μια αρκετά φυσιολογική στρατηγική αντιμετώπισης εν όψει υπερβολικού άγχους, αλλά οι ακραίες διχαστικές τάσεις μπορεί να είναι παθολογικού χαρακτήρα. Τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου, δείχνουν να μην συνεργάζονται για να διαχειριστούν την συγκεκριμένη ανάμνηση του τραυματικού γεγονότος.

Επίσης τα άτομα μπορεί να:

κατακλύζονται από εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα που σχετίζονται με την τραυματική εμπειρία,

παρουσιάζουν δυσκολία συγκέντρωσης,

έχουν γενικευμένο άγχος,

έχουν δυσκολία στον ύπνο,

βλέπουν συχνά εφιάλτες,

έχουν εκρήξεις θυμού,

παρουσιάζουν κρίσεις πανικού ή φοβίες,

υποφέρουν από κατάθλιψη,

σκέφτονται πως η ζωή τους είναι χωρίς νόημα,

δυσκολεύονται να δημιουργήσουν ή να διατηρήσουν στενές σχέσεις,

έχουν ψυχοσωματικές αντιδράσεις (πονοκέφαλοι, ταχυκαρδίες).

Δευτερεύων τραυματισμός:

Μια άλλη πλευρά της έκθεσης σε ψυχικά τραύματα επηρεάζει και τους εργαζόμενους που βοηθούν θύματα ψυχικών τραυμάτων και καταστροφών (αλλά και των μαρτύρων, δηλαδή εκείνων των ατόμων που βρέθηκαν άθελά τους σε μια σκηνή τραυματικού γεγονότος ως παρατηρητές ακόμη και από μια οθόνη τηλεόρασης πχ. Δίδυμοι πύργοι). Στα άτομα αυτά περιλαμβάνονται ψυχολόγοι και άλλοι ειδικοί στην ψυχική υγεία, καθώς επίσης και εργαζόμενοι σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης (αστυνομικοί, διασώστες, πυροσβέστες, ένορκοι, δημοσιογράφοι, φωτορεπόρτερ, κλπ.) οι οποίοι μένουν υπερβολικά εκτεθειμένοι, στη βία, τον πόνο ή και τον βίαιο θάνατο των θυμάτων. Στα επαγγέλματα αυτά υπάρχει πάντα ο κίνδυνος του «δευτερεύοντος» τραυματισμού, με όλα τα επακόλουθα.

Όταν το τραύμα γίνεται μαργαριτάρι

«Καμιά φορά συμβαίνει να εισχωρήσει σε ένα στρείδι ένας κόκκος άμμου ή ένα ξένο σώμα. Εάν το στρείδι δεν μπορεί να το αποβάλει, τότε το ξένο αυτό σώμα διαταράσσει την ισορροπία του. Γύρω του δημιουργείται ένα είδος μόλυνσης, σκλήρυνσης ή σήψης. Αυτή η διαταραχή μπορεί να κάνει όλο το βιολογικό σύστημα του στρειδιού να νοσήσει.

Για να αμυνθεί, το στρείδι χτίζει αλλεπάλληλα στρώματα πέρλας γύρω από τον κόκκο της άμμου. Έτσι δημιουργείται σιγά σιγά το μαργαριτάρι. Ο κόκκος απομονώνεται από το περιβάλλον του και δεν μπορεί πια να βλάψει το στρείδι. Το μαργαριτάρι εξασφαλίζει στο στρείδι την επιβίωση. Ίσως γι’ αυτό παρομοιάζουν το μαργαριτάρι με δάκρυ, επειδή με κάποιον τρόπο εμπεριέχει τον πόνο».

Ο ανθρώπινος οργανισμός ύστερα από μια τραυματική εμπειρία κατά την οποία ένιωσε ανήμπορος και αβοήθητος μπορεί να αντιδράσει σαν το στρείδι, όχι όμως πάντα για να… δημιουργήσει ένα μαργαριτάρι:

Οι αναμνήσεις, οι εικόνες και οι αισθήσεις τις οποίες δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε απομονώνονται σωματικά και ψυχικά. Αποσυνδέονται από το σύνολο, ασυνείδητα. Κάποιες φορές δεν θυμόμαστε καν τι έγινε. Όταν όμως υπάρξει η κατάλληλη αφορμή, ή σε μια κρίσιμη περίοδο της ζωής μας, ο τρόμος και η απόγνωση έρχονται στην επιφάνεια. Το στρείδι ανοίγει.

Συνέπεια μπορεί να είναι η εκδήλωση μιας μετατραυματικής διαταραχής, κατάθλιψης, φοβίας ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων. Τα συμπτώματα αυτά, όμως, όσο δυσάρεστα κι αν είναι, μπορεί να αποτελέσουν και την ευκαιρία επούλωσης του ψυχικού τραύματος!

Κατά τη διάρκεια της Τραυματοθεραπείας επιστρατεύονται όλες μας οι δυνάμεις και ικανότητες. Ανακαλύπτουμε τον εσωτερικό πλούτο του ψυχισμού μας και ελευθερώνουμε το παρόν από τον τρόμο του παρελθόντος. Το καθαυτό γεγονός παραμένει κομμάτι της προσωπικής μας ιστορίας.

Μετά την επανεπεξεργασία του όμως, είναι σχεδόν βέβαιο ότι μπορεί να αποκτήσει άλλο νόημα και θέση στη ζωή μας: Σαν ένα ακριβό μαργαριτάρι μέσα στον θησαυρό των πιο δύσκολων -ή ακόμα και τραγικών- εμπειριών μας.

***

Κρυσταλία Πατούλη, σύμβουλος ανθρωπίνων σχέσεων – δημοσιογράφος

Πηγές:

Οι επιζώντες της βίας

Το ψυχικό τραύμα και η μέθοδος EMDR

Τραυματικές εμπειρίες ζωής